شگفت انگیزترین پدیده زمین شناسی دنیا در هرمزگان ، خاک اینجا هفت رنگ است - باد صبا

به گزارش باد صبا، اینجا هرمز است؛ شگفتی زمین شناسی ایران و دنیا؛ جایی که خاک سرخ و کوه های رنگارنگ گرد هم آمده اند تا یکی از عجایب خلقت به وجود آید؛ جزیره ای که برای زمین شناسان آزمایشگاهی تحقیقاتی است و برای هنرمندان تابلوی نقاشی بی کم و کاست.

خلیج فارس جزایر متعددی دارد اما هرمز منحصر به فردترین آنهاست و این را به خاک رنگین کمانی اش مدیون است. شاه کلید ورودی خلیج فارس که در مجاورت تنگه هرمز واقع شده است، انواع کانی ها را که شکل دهنده سنگ ها هستند در خود جای داده تا خاک رنگارنگی به وجود آید و جزیره هرمز نام بگیرد.

البته نام این جزیره، یادگار روزگاری است که مردمانش هنوز به خاطر هجوم مغولان، بندر معتبر هرموز یا هرمزد را در مصب رود میناب با خلیج فارس ترک ننموده بودند و اینجا ساکن نشده بودند اما قدمت به وجود آمدن این جزیره بیش از اینهاست؛ زمانی که هنوز انسان پا به این کره خاکی نگذاشته بود. مطالب علمی و زمین شناسی این مطلب به وسیله علیرضا امری کاظمی ـ عکاس، زمین شناس و مدیر طرح ژئوتوریسم سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران ـ جمع آوری شد.

خاک تا به امروز این همه طیف رنگی را در خود جای نداده. جزیره رنگارنگ هرمز برای خود جعبه مداد رنگی کاملی است و رنگ های متنوع آن هر چشمی را خیره می نماید. جزیره هرمز، یک جزیره معمولی نیست؛ توده گنبدی بیضی شکل نمک است که از سطح آب بیرون آمده. اگرچه همه سوی هرمز هم مانند همه جزیره ها به آب می رسد اما خشکی برآمده اش توده بزرگ نمکی است؛ نه سنگ و خاک. هرمز از لحاظ زمین شناسی از مهم ترین گنبدهای نمکی در دنیا و از دیدگاه زیبایی شناسی بی رقیب ترین آنهاست.

مشهورترین و معروف ترین رنگ ها در هرمز، رنگ سرخ خاک آن است. رنگ سرخ این خاک به خاطر وجود کانی آهن دار آن است. این هم یکی از چشمه های نمکی جزیره است بر بستر این خاک سرخ.

نمک شناور

هرمز جزیره پیری است؛ جزیره ای که میلیون ها سال به خود دیده تا به این هیبت درآید. اگر بخواهیم سن و سال این جزیره پیر را بدانیم باید به روزگار پیش از پیدایش آن رجوع کنیم؛ یعنی به دوران پالئوزوئیک؛ همان عهد بی مهرگان دریایی، آغاز زندگی انواع باکتری ها و موجودات زنده اولیه؛ درست زمانی که سطح خشکی ها بسیار پایین بود. گنبد نمکی پیر در همین دوران متولد شد؛ 500 میلیون سال قبل؛ زمانی که توده نمکی اعماق زمین از سبکی زیاد به لایه بالایی زمین رسیده بود و قصد بیرون آمدن از پوسته این کره خاکی را داشت.

در این میان گسل ها که شکستگی های عمیق و متحرک زمینند، تنها راه ورود این حجم بزرگ شدند و توده نمک که مدت ها محبوس پوسته زمین بود، با اختلاف وزن و حجمش نسبت به دیگر سنگ ها، خود را از اعماق زمین بالا کشید، از گسل ها عبور کرد و در این بین، سنگ ها و کانی های موجود لایه های زیرین زمین را هم جارو کرد و با خود بر بستر دریا نشاند.

تا این توده نمکی از اعماق دریا به سطح دریا برسد، میلیون ها سال گذشت. توده نمکی کم کم به سمت سطح آب حرکت کرد و در حین بالا آمدن از اعماق آب، سنگ های دیگری را هم با خود آورد که سن آنها به دوران سنوزوئیک برمی گردد؛ یعنی زمانی که انواع گیاهان و جانوران شکل گرفته بودند و سطح خشکی ها آن قدر گسترده شده بود که کوه ها هم کاملا پدیدار شده بودند. این توده مخلوط نمک و سنگ که به آن سنگ مادر می گویند، شد پایه و اساس جزیره.

حالا همه چیز آماده مانده بود تا بارش باران سطح این نمک ها را بشوید و تنها سنگ های رنگین باقی بمانند و جزیره هرمز شکل بگیرد. این اتفاق در 20 هزار سال پیش رخ داد و حالا هرمز با همه زیبایی اش در کنار بزرگ ترین جزیره خلیج فارس - یعنی جزیره قشم - آرمیده است.

لایه های برگشته در اثر نیروهای درونی زمین، باعث تشکیل این دیواره های عمودی شده است.

این دیواره سفید زیبا که در کنار خاک سرخ هرمز زیبایی منحصربه فردی دارد، در بخش جنوبی جزیره است

سنگ ها و رنگ ها

هرمز جزیره رنگ هاست و قدرت نقاش طبیعت است که هنرنمایی خود را در گنبد نمکی 6 هزار متری به رخ آدمیان کشیده، تنوع رنگی سنگ های کنده شده از لایه های مختلف اعماق زمین به وسیله توده های نمک آن قدر زیاد است که هرمز را به زیباترین و کم نظیرترین گنبد نمکی در دنیا تبدیل نموده تا جایی که از آن به آزمایشگاه سنگ شناسی یاد می نمایند.

هرمز موزه کانی های دنیا است؛ یعنی همان عناصر اولیه ای که از مجموع آنها، سنگ ها شکل می گیرند. کانی ها برای زمین شناسان بسیار باارزشند چراکه به وسیله مطالعه آنها نه تنها پی به ماهیت آن سنگ می برند و می توانند ترکیب کلی سنگ های منطقه را به دست آورند؛ بلکه می توانند رابطه خویشاوندی بین لایه های زمین شناسی یک منطقه را هم با منطقه ها دورتر بیابند. شاید این مطالعات به نتایج شگفت آوری هم برسند؛ مثلا خانواده ای از سنگ ها که در اثر حوادث طبیعی مانند شکافته شدن یا حرکت لایه های زمین از هم دور افتاده اند به نوعی به هم مربوط شوند.

هرمز از این نظر یک آزمایشگاه تمام عیار است؛ جزیره ای است که 40 نوع کانی را در خود جا داده تا سنگ های این جزیره زیبا از آنها شکل بگیرد. کانی های هرمز به راحتی به چشم می آیند که مهم ترین شان انیدرید، ژیپس، کلسیت، هماتیت، دولومیت و اولیژیست هستند.

این کانی ها با خرد شدن سنگ های قدیمی و جریان آب باران به رودخانه ها و سپس دریاها رسیده و در آنجا رسوب می نمایند، طی سال ها به هم می چسبند و سنگ های رسوبی را شکل می دهند. ریولیت و توف هم که از دیگر کانی های هرمز هستند، گونه هایی از سنگ های آتشفشانی اند.

البته وجود سنگ های آتشفشانی در این گنبد پیر، علت بر این نیست که در این جزیره آتشفشانی رخ داده؛ بلکه این توده های آتشفشانی که مدت ها قبل در اعماق دریا انباشته شده بودند به همراه توده نمکی به سطح آب آمدند و به همراه سنگ های رسوبی، لایه های سنگی آذرین را شکل دادند.

اتفاقات مختلف زمین شناسی سبب شده تا جنوب جزیره هرمز مملو از خاکی باشد به رنگ سرخ که بومی ها آن را گِلَک می نامند؛ همان منطقه ای که به گل اخری یا کانسار خاک سرخ مشهور است. کانسار تجمع مواد معدنی در یک نقطه است که در وقت استخراج، معدن نامیده می گردد.

اینجا خیره نماینده ترین بخش جزیره است؛ درست جایی که خاک سرخ، دریای فیروزه ای، درخت سبز و آسمان سبزآبی آن چنان هنرمندانه گرد هم آمده اند تا نقاشی بی همتای خالق طبیعت شکل گیرد. خاک سرخ این جزیره که همچون هموگلوبین خون انسان، دارای ترکیبی آهن دار است، با ورودش به دریا بخشی از آب های ساحلی را به گونه ای قرمز نموده که کوسه ماهیان گهگاه فریب آن را می خورند و خود را به دام می اندازند.

فرشی رنگین از خاک های گوناگون جزیره که نشان دهنده تنوع بالای کانی های موجود در جزیره است.

خاک خوردنی

سوغات هرمز خاک آن است؛ خاکی که فقط زیبا و منحصر به فرد نیست. مردم اطراف این جزیره، هرمز را به گِلَک اش می شناسند و آن را می خورند؛ همان خاک سرخ هرمز که با ماهی ساردین و نارنج مخلوط می گردد تا آن را روی نان بریزند و خوردنی خوشمزه ای به نام سوراغ تهیه نمایند؛ نانی که از پرطرفدارترین خوردنی ها در استان هرمزگان است.

خاک سرخ هرمز ارزش مالی بالایی هم دارد؛ تا همین چهار سال قبل، هزاران تن از این خاک گرانبها به کشورهای دیگر صادر می شد تا در صنایع مختلف رنگ سازی، لوازم آرایش، شیشه و سرامیک سازی از آن استفاده نمایند. البته آخرین خبرها، از کم شدن این صادرات بی رویه حکایت می نماید؛ صادراتی که اگر بخواهد ادامه یابد، به از بین رفتن خاک سرخ هرمز می انجامد.

البته زیبایی و معروفیت هرمز فقط به خاک سرخش نیست، هرمز جزیره رنگ هاست. این جزیره دارای خاک های رنگی بسیاری است که در کنار یکدیگر طیف وسیعی از رنگ های سفید، زرد، نارنجی، قرمز، قهوه ای، سبز و حتی طلایی ایجاد می نماید. هرمز رنگ های شمارش ناپذیری دارد که از طیف رنگی گرم تا سرد را شامل می گردد؛ یعنی همه رنگ هایی که یک هنرمند برای کشیدن تابلوی نقاشی خود به آنها نیازمند است. همین تابلوی نقاشی است که نه تنها زمین شناسان، هنرمندان و گردشگران ایرانی را مبهوت خود نموده؛ بلکه هر هنرمندی را که به ایران آمده، مجذوب خود نموده است. از جورج استاینمتز و ریکاردو زیپولی عکاس تا آلبر لاموریس فیلمساز.

اما این رنگ ها از کجا آمده اند؟ در جواب این سوال باید گفت که مجموع رنگ های این جزیره حاصل یک ترکیب شیمیایی است؛ حاصل یک اتفاق؛ اتفاقی از ترکیب کانی های مختلف برای شکل گیری سنگ. رنگ های هرمز یا به صورت خاک و کلوخند یا به صورت سنگ هایی محکم. البته هرمز سنگ های فلزی هم دارد. مگنتیت، هماتیت و اولیژیست سه سنگ فلزی هستند که در آنها اکسید آهن یافت می گردد و سنگ فلزی طلایی رنگی به نام پیریت که به طلای ابلهان یا چشم شیطان معروف است و در خود ماده ای به نام سولفید آهن دارد.

این جا ساحل شرقی جزیره است و گوناگونی رنگ در سنگ ها و کانی های گنبد نمکی جزیره به خوبی معین است.

هنر و هرمز

جزیره هرمز فقط برای زمین شناسان جزیره شگفت انگیزی نیست. هنرمندان هم بارها شیفته آن شده اند و برای خلق اثر هنری خود از خاک این جزیره بهره برده اند. احمد نادعلیان که کارشناس نقاشی و دکترای هنر تزئینات دیواری است و به هنرمند محیطی مشهور شده، از مهم ترین آنهاست. خاک سرخ هرمز را که به دست گرفتم، دستم رنگی شد.

این خاک به قدری رنگ فراوری می نماید که اگر روی لباستان ریخته گردد، با هیچ ماده شوینده ای پاک نمی گردد. این را نادعلیان وقتی می گوید که مدت ها از خلق آثار هنری اش در هرمز گذشته، اما هنوز وقتی یاد آن روزها می نماید می گردد شادی را در صدایش حس کرد. البته پاک نشدن این رنگ ها علت علمی خاصی دارد؛ خاک سرخ هرمز از ترکیبات رسی تشکیل شده و رس هم چسبندگی بالایی دارد.

نادعلیان برای آنکه بتواند با خاک های رنگارنگ جزیره آثار هنری خود را خلق کند به مطالعات رنگ شناسی آنها روی آورد: از نظر علمی نمی گردد گفت که دقیقا چه رنگ هایی را در هرمز می بینیم؛ چرا که تفکیک دقیق این همه رنگ در این جزیره زیبا کار چشم آدمی نیست؛ اما آنچه به ظاهر دیده می گردد، رنگ های اصلی به همراه طیف های مختلف رنگی هستند؛ سفید، زرد، کرم، نارنجی، قرمز، قهوه ای و سبز فیروزه ای روشن. این رنگ ها فقط به خاک جزیره مربوط نیستند، بسیاری از این رنگ ها برای کلوخ ها و سنگ های شنماینده ای هستند که با دست قابل خرد شدنند.

جالب است که به گفته او، رنگ سبز فیروزه ای مربوط به خاک نرم و مرطوبی است که چسبندگی بالایی هم دارد.

اما نکته مهمی که باید در استفاده از خاک های رنگارنگ هرمز همواره مدنظر قرار داد، تخریب محیط طبیعی این جزیره است و از دست رفتن این خاک ها. همین یک سال و نیم پیش بود که برای نشان دادن زیبایی جزیره هرمز، فرشی تقریبا به طول 1200 متر مربع از 70 طیف رنگی بر ساحل جزیره نقش بست؛ فرشی که در طراحی آن از داستان ها و طرح های بومی جزیره استفاده شد. احمد نادعلیان گرچه این کار هنری را بسیار جالب می داند؛ اما خلق آن را به قیمت از دست دادن خاک های رنگی و تخریب محیط طبیعی زیبای هرمز، اثری ضد محیط زیست می نامد.

او که بنا به گفته خودش برای نقاشی هایش روی شیشه و غیره از میزان کمی خاک به مقدار یک قاشق سوپخوری خاک جزیره استفاده نموده می گوید: بهتر است به جای این کارها، اثری در ابعاد کوچک تر خلق می شد تا خاک این جزیره کمترین آسیب را ببیند. همین بس است که سال ها خاک هرمز را صادر می کردند. از این به بعد فرصت آن است که آن را حفظ کنیم